نگاهی به مکان‌هایی که نامشان وام‌دار نیرو‌های انتظامی در مشهد قدیم است

رضا سلیمان‌نوری | شهرآرانیوز - بازخوانی نام‌ها و نشان‌های ثبت شده روی نقشه‌های قدیم مشهد بازگوکننده آن است که مردم این شهر دست کم از دوران ناصری برخی از گذر‌ها و کوچه‌های شهر را به نام افراد درگیر در حفظ امنیت آن می‌شناخته اند. بر اساس آنچه کلنل جولیس دالمج روی نقشه‌ای که در انتهای سال ۱۲۴۸ خورشیدی از مشهد آن زمان و بنا‌ها و گذر‌های آن ترسیم کرده است، صرف نظر از بنا‌هایی مانند باروت کوب خانه، توپخانه مبارکه، قورخانه قدیم و جدید و سربازخانه که هرکدام بخشی از محدوده ارگ قدیم مشهد را به خود اختصاص داده بودند، نزدیک به ۲۸ قراول خانه، خان زنبورک چی ها، دو تکیه داروغه و تخت داروغه بنا‌های شهری هستند که در مشهد حدود ۱۵۰ سال پیش نامشان با موضوع امنیت شهر گره خورده بوده است.

گزارش پیش رو که به بهانه هفته ناجا گردآوری شده، مرور نقشه‌های قدیم شهر مشهد و گفتن از تاریخ خیابان‌ها و مکان‌هایی است که در دوران قاجار به نام نیرو‌های نظامی و انتظامی وقت نام‌گذاری شده‌اند.

کوچه‌های قراول خانه

قراول همان نگهبان شهری است که زیرنظر داروغه برای حفظ امنیت شهر تلاش می‌کرده است. در مشهد سال ۱۲۴۸ خورشیدی به روایت نقشه دالمج دست کم ۲۸ مکان نگهبانی و اجتماع قراولان شهری یا همان قراول خانه وجود داشته است که نیرو‌های تحت امر داروغه شهر در آن‌ها بیست وچهارساعته آماده خدمت بوده اند. برخی کوچه‌های نزدیک به این قراول خانه‌های شهر، به ویژه در مناطقی که در سال‌های نیمه دوم قرن سیزده برای سکونت مردم مشهد استفاده شده اند، به دلیل نزدیکی به این بنا‌های انتظامی به نام آن‌ها مشهور شده اند.

براساس نقشه سال ۱۳۱۰ خورشیدی مشهد که آن را نقشه پایه توسعه شهر می‌دانند، در آن سال سه کوچه قراول خانه در شهر وجود داشته است. یکی از این سه کوچه که در ضلع شمالی خیابان نواب صفوی قرار دارد، همان کوچه‌ای است که اکنون ما با نام «کوچه کشمیری ها» می‌شناسیم و حسینیه داروغه در حاشیه آن قرار دارد. دیگر کوچه قراول خانه مشهد یکی از کوچه‌های فرعی کوچه چهنو خیابان امام‌رضا (ع) است. کوچه سوم قراول خانه هم در محدوده میدان شهدا قرار داشته و از خیابان توحید کنونی منشعب و به کوچه مشاق واقع در خیابان دانشگاه ختم می‌شده است.

خان زنبورکچی‌ها

برای معرفی این بنا و سپس دلیل نام گذاری آن نخست باید لغات تشکیل دهنده آن را معنی کرد. «خان» در مشهد قدیم به ساختمان‌هایی گفته می‌شده است که اکنون ما آن‌ها را با عنوان «اقامتی تجاری» می‌شناسیم. به عبارت بهتر، «خان ها» همان کاروان سرا‌های درون شهری بودند که در آن مسافران و تاجران ضمن استراحت، کالا‌های همراهشان را هم به فروش می‌رساندند.

این سازه‌ها بعد‌ها با تغییر روش زندگی در شهر‌ها حالت اقامتی شان را از دست دادند و به سرا یا بازار تبدیل شدند. اما «زنبورکچی گری» رسته‌ای از قشون نظامی ایران از اواسط دوره صفوی تا پایان دوران پهلوی اول بوده است. اعضای فعال در این رسته نظامی مسئول حمل و استفاده از «زنبورک» یا «زنبوره» هنگام جنگ بودند که گونه‌ای توپ سرپر کوچک و دستی ایرانی بود و در میدان جنگ معمولا بر پشت چهارپایان و بیشتر شتر حمل می‌شد.

با این توصیف، بد نیست بدانید مالکان اولیه سرای زنبورکچی‌های مشهد که در ناحیه پایین خیابان قرار داشته، تنهافعالان این صنف نبودند و برخی تاجران خشکبار و پوست هم در ایجاد این بنا آنان را یاری کرده بودند، اما مردم به پاس قدردانی از تلاش‌های این صنف و برای حفظ امنیت شهر، این خان را به نام آن‌ها معرفی می‌کردند. خان زنبورکچی‌ها از اندک سرا‌هایی بود که از تخریب سال‌های نخست سده چهاردهم خورشیدی اطراف حرم مطهر رضوی یعنی طرح بهسازی محمدولی اسدی و همچنین طرح مشابه اجراشده در دهه پنجاه سده گذشته توسط محمدعظیم ولیان، جان سالم به در برد، اما در جریان طرح نوسازی و بهسازی اطراف حرم مطهر رضوی موسوم به «تاش» که از دهه هفتاد خورشیدی آغاز شد، هنگام توسعه عرضی خیابان نواب صفوی تخریب شد و اکنون دیگر اثری از آن وجود ندارد.

صاحب منصبان وقزاق های ساخلوی(پادگان) مشهد در دوره قاجار /
سال ۱۲۷۱ خورشیدی / عکاس : عبدا... قاجار

تکایای داروغه

آن گونه که دالمج در نقشه سال ۱۲۴۸ خورشیدی اش ترسیم کرده، در آن دوران به صورت هم زمان دو بنا به نام «تکیه داروغه» در مشهد فعال بوده است. یکی از این دو بنا در ضلع جنوبی خیابان نواب صفوی و نزدیک به خیابان هفده شهریور کنونی قرار داشته است که متأسفانه اکنون هیچ رد و نشانی از آن وجود ندارد و فقط بر اساس مشخصات موجود در نقشه می‌توان مدعی شد که این بنا تقریبا در محدوده مسجد امام خمینی (ره) کنونی در خیابان هفده شهریور قرار داشته است. همین نبود هیچ رد و نشانی در اسناد موجود از این بنا باعث شده است تا نتوان دلیلی بر نام گذاری این بنا پیدا کرد و فقط می‌توان حدس زد که این تکیه در زمان یکی از داروغه‌های شهر مشهد و به دست وی ساخته شده یا به پاس خدماتش به نام او مزین شده است.

اما ماجرای دیگر تکیه داروغه با مورد نخست از زمین تا آسمان فرق می‌کند. این تکیه دوم که در نقشه دالمج مکانش در یکی از کوچه‌های فرعی منشعب از ضلع شمالی خیابان نواب صفوی ترسیم شده، هنوز باقی است و با نام حسینیه داروغه مشغول فعالیت است. قرارگرفتن این تکیه در ابتدای کوچه‌ای که میزبان خانه تاریخی داروغه مشهد است، با توجه به مشخص بودن داروغه‌ای که مالک خانه بوده، به اشتباه همگان را به این تصور انداخته است که مراد از داروغه در نام این تکیه همان یوسف خان هراتی، آخرین داروغه شهر مشهد و مالک خانه تاریخی داروغه است.

این در حالی است که اندکی تأمل در زمان ترسیم این نقشه، یعنی سال ۱۲۴۸ خورشیدی و دوران داروغه گری یوسف خان در مشهد که معاصر با دوران مشروطه است، بازگوکننده این مطلب است که داروغه موردنظر در تکیه داروغه فرد دیگری است که به احتمال زیاد در سال‌های نخست دوران سلطنت ناصرالدین شاه وظیفه داروغه گری را در شهر مشهد بر عهده داشته است. درباره دلیل نام گذاری این تکیه به نام وی هم با توجه به نبود هیچ وقف نامه‌ای درباره این بنا، می‌توان مدعی شد که مردم منطقه به پاس زحمات وی برای امنیت شهر این نام را برای تکیه خود برگزیده اند.

تخت داروغه

مکان این سازه را دالمج در نقشه اش جایی در میانه‌های خیابان نواب صفوی ترسیم کرده است. براساس نوشته‌های محمدحسن اعتمادالسلطنه در کتاب «مطلع الشمس» و دیگر روایت‌های مکتوب موجود از آن دوران، این تخت که درست در محدوده تقاطع کنونی خیابان‌های شارستان و نواب صفوی روی جوی آب خیابان قرار داشته، محل رسیدگی داروغه وقت شهر به شکایات مردم بوده است. نکته درخورتوجهی که با تأمل در نقشه دالمج می‌توان آن را درک کرد، وجود چند تختگاه روی جوی جاری در شهر در هر دو طرف حرم مطهر رضوی، یعنی بالاخیابان و پایین خیابان است که فقط این تخت نامی مشخص داشته است.

مهدی یوسفی صراف درباره کاربرد این تخت ها، در خاطرات خود آورده است که تخت‌های بالاخیابان محلی برای استراحت ظهرگاهی کاسبان دو طرف خیابان بوده است. با توجه به این گفتار، اهمیت تخت داروغه به عنوان یگانه مکانی که مردم شهر می‌توانستند به طور مستقیم شکایاتشان را با مسئول امنیت شهر یا همان داروغه در میان بگذارند، مشخص می‌شود.

یک اشتباه

هنگام مطالعه اولیه نقشه دالمج برای بررسی نام‌های انتظامی به کار رفته در آن، علاوه بر موارد یادشده، بی شک نام «خان وزیرنظام» هم توجه هر محققی را جلب می‌کند. درباره این بنا باید گفت که برخلاف نامش هیچ ارتباطی با قوای نظامی یا انتظامی شهر ندارد. این خان که نزد مردم مشهد بیشتر با نام سرا یا بازار وزیرنظام شناخته می‌شود، یکی از موقوفات میرزا فضل ا... خان وزیر نظام نوری، برادر میرزاآقاخان نوری صدراعظم پس از امیرکبیر در زمان ناصرالدین شاه قاجار است. میرزا فضل ا... خان که لقب وزیرنظام و وزارت نظام آذربایجان و سپس وزارت حمزه میرزا حشمت الدوله، والی آذربایجان، سهم او از رسیدن برادرش، میرزا آقاخان، به نخست وزیری بود، بر خلاف برادرش منشأ خدمات بسیاری در دوران زندگی اش شد.

او هنگام دراختیارداشتن مسئولیت آستان قدس رضوی، با انتخاب منشی ماهری به نام میرزاخانلرخان که بر اوضاع و روابط داخلی گروه‌ها و دسته‌های مختلف افراد فعال در مجموعه آستان قدس و همچنین روابط گوناگون مردم شهر آگاه بود، به بررسی اوضاع پرداخت و سپس به طور هم زمان تعمیرات و اصلاحات در حرم رضوی و شهر مشهد را شروع کرد. تصحیح وضعیت صحن‌های عتیق و جدید یا همان آزادی و انقلاب کنونی و ایجاد روشنایی دائمی در غرفه‌های این دو صحن، گلدسته‌های حرم رضوی و مسجد گوهرشاد برترین اقدامات اصلاحی وزیرنظام در مجموعه آستان قدس به شمار می‌روند.

وی از شهر نیز غافل نبود و با انجام اموری مانند ساخت کاروان سرای حسینیه که بعد‌ها به نام خودش به خان وزیرنظام معروف شد، سنگ فرش کردن بالا خیابان و پایین خیابان، ساخت بازار فیروزه تراشان در طرف قبله صحن جدید، بازسازی بازار خراب شده عباسقلی خان، ردیف بندی مغازه‌های شهر، تعمیر مسجد محراب خان در محله نوغان و عفو بعضی مالیات ها، وضعیت عمومی زندگی در مشهد را بهبود بخشید.

خان وزیرنظام تا حدود سال ۱۳۵۴ به عنوان بازار استفاده می‌شد و پس از تخریب ابتدا به فضای سبز تبدیل شد و بعد‌ها بخش بزرگی از رواق دارالولایه صحن جمهوری اسلامی در زمین آن ساخته شد.